Maszyna do pisania i zamek z papieru.

Wpisz swój adres e-mail poniżej i zapisz się do naszego newslettera

Myślenie i Emocje: zniekształcenia myślenia, heurystyki

Myślenie i Emocje: zniekształcenia myślenia, heurystyki

Myślenie i emocje, o wzajemnym wpływie emocji i procesów poznawczych. Błędy myślenia i heurystyki.

—Autorka: Wiola Borowiec—
→ więcej o Wioli →

Zależność emocje-myśli

Dziś znów chciałabym, abyśmy przyjrzeli się bliżej zależnością pomiędzy naszymi emocjami a procesami poznawczymi, myśleniem. W poprzedniej części przyglądaliśmy się wpływowi emocji na myślenie, podejmowanie decyzji i zapamiętywanie. Tym razem spójrzmy na problem od drugiej strony i skupmy się na tym, jak sposób, w który myślimy wpływa na doświadczane przez nas emocje.

Zniekształcone myślenie?

Jak wspomniałam wcześniej reakcje emocjonalne powstają dzięki poznawczym interpretacjom zdarzeń. Co jednak jeśli nasze myślenie jest zniekształcone? Na to pytanie odpowiemy sobie w tym artykule.

Zależność emocje-myśli

W jaki sposób odbieramy rzeczywistość?

Upraszczając, to ten proces zachodzi w kilku fazach:

  • Rejestracja sensoryczna – nasze zmysły odbierają bodźce i przetwarzają go w impuls nerwowy. Bardzo często zawierają już informacje o cechach charakterystycznych tego bodźca.
  • Ocena emocjonalna – bodziec odbierany jako przyjemny/korzystny – powoduje reakcje dążenia; natomiast bodziec odbierany jako nieprzyjemny/niekorzystny – powoduje reakcje unikania.
  • Rozpoznanie treści bodźca – identyfikacja poznawcza, skategoryzowanie bodźca i nazwanie go.
  • Ocena metaforyczna- dwuznaczność, interpretacja literacka itp.

Jak zachodzi ocena poznawcza? Krótkie przypomnienie

Ocena poznawcza pierwotna skupiona jest na sprawdzeniu ważności bodźca z uwagi na możliwości realizacji ważnego dla nas celu. Reagujemy tylko na istotne dla nas w danym momencie zdarzenia.

Kolejno oceniane jest, czy dane zdarzenie jest zgodne z realizacją naszego celu. Jeśli zdarzenie jest zgodne, to jest pomoże nam w realizacji celu pojawiają się pozytywne reakcje emocjonalne. Jeśli natomiast jest niezgodne, to jest szkodzi osiąganiu przez nas celów pojawiają się emocje negatywne. Dopiero w dalszej kolejności oceniane są takie czynniki jak intencjonalność.
Natomiast ocena poznawcza wtórna skupia się na możliwości poradzenia sobie z tą sytuacją. Po tej ocenie mogą pojawiać się nowe emocje oraz wybierana jest najlepsza strategia radzenia sobie.

Przykład: zdarzenie jest niezgodne z naszymi celami i utrudnia ich osiągnięcie – pojawia się uczucie gniewu. Dodatkowo zdarzenie ocenione jest jako intencjonalne – reagujemy silnym wybuchem złości. Uważamy, że nie poradziliśmy sobie dobrze z tą sytuacją i dalej nie osiągnęliśmy swojego celu – pojawia się emocja wstydu i/lub poczucia winy.

Myślenie, abstrakcja i ogólnienie

Myślenie to czynność umysłowa, za pomocą której człowiek przetwarza informacje. Informacje te mogą być zawarte w wyobrażeniach, spostrzeżeniach i pojęciach. Spostrzeżenia to wszystko to, co widzimy, dzięki naszym oczom. Wyobrażenia to inaczej obrazy umysłowe, mogą dotyczyć wcześniej spostrzeganych przedmiotów lub być kreatywne i wytwórcze. Natomiast pojęcia to opisane słowami obiekty, które łączą wspólne cechy.
Tworzenie pojęć, a więc opisywanie rzeczywistości jest możliwe dzięki dwóm procesom – abstrakcji i uogólnieniu. Abstrakcja polega na wydobywaniu pewnych cech przedmiotu i pomijaniu innych. Uogólnienie to natomiast umiejętność łączenia cech wspólnych dla danej klasy przedmiotów. Chciałam tu zaznaczyć, że choć są to procesy niezbędne do analizowania rzeczywistości, mogą również ulec zniekształceniu i utrudnić nam życie.
Myślenie może być konkretne, gdy bazuje głównie na spostrzeganiu i dostarcza informacji o bieżącej sytuacji. Myślenie abstrakcyjne jest możliwe dzięki używaniu pojęć i wyobrażeń. Dzięki niemu rozwiązywane są problemy, powstają refleksje i teorie.

Intuicja

Intuicja to zdolność dokonywania oceny bez świadomego rozumowania. Jest potocznie uważana za emocjonalny składnik myślenia (choć wcale tak nie jest). Posługiwanie się intuicjom przy podejmowaniu decyzji aktywuje pewien szczególny obszar płatów czołowych, który odpowiada za pamięć utajoną i uczenie się oparte na karach i nagrodach. Wskazuje to, że korzystając z własnej intuicji opieramy się niejako na własnych doświadczeniach.

Heurystyki, droga na skróty

Heurystyki to takie skróty w myśleniu. Bywają zawodne i nie gwarantują pomyślnego rozwiązania problemu. Są też mniej dokładne i bywają adekwatne tylko w określonych zadaniach. Ich zaletą jest to, że są ogólne i można je stosować do większości zadań. Pozwalają też znacząco skrócić czas przetwarzania.

Niektóre heurystyki

Heurystyka dostępności – oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia czegoś, na podstawie informacji, która z jakiś powodów jest nam łatwo dostępna i łatwo ją sobie przypomnieć. Może to być coś, co w kółko słyszymy w telewizji albo „prawdy” i sformułowania, które często słyszeliśmy od rodziców. Może to prowadzić do sytuacji, że coś co słyszymy cały czas staje się faktem i wierzymy w to bez sprawdzania, czy to rzeczywiście jest prawdziwe.

Heurystyka reprezentatywności – gdy wydaje nam się, że jeśli coś należy do danej kategorii, to musi podzielać wszystkie te same cechy z innymi jej przedstawicielami. Heurystyka ta ułatwia np. Stereotypowe myślenie. Może pojawiać się tendencja do „wrzucania wszystkich do jednego worka” i ocenianie osoby na podstawie przynależności do np. klasy społecznej.

Heurystyka zakotwiczenia – zajęte na początku stanowisko wpływa stale na późniejsze oceny przez co opieramy nasze oszacowania na nieprawidłowej wielkości. Klasycznym przykładem są przeceny. Chętniej kupimy coś przecenionego ze 100 zł na 80zł niż inną bluzkę, która od początku kosztowała 80zł.

Tendencyjność związana z potwierdzeniem – ignorowanie lub znajdowanie nieprawidłowości w informacji, która nie pasuje do naszych poglądów i poszukiwanie informacji z nimi zgodnymi (często na siłę). Np. kiedy chcemy ustalić czy ktoś posiada daną cechę zadajemy mu pytania potwierdzające ten pogląd.

Tendencyjność związana z pewnością wsteczną – gdy po tym jak jakieś zdarzenie już zaszło uważamy, że byliśmy skłonni je przewidzieć. Np, możemy obwiniać się za jakieś negatywne skutki zdarzeń, na które nie mieliśmy wpływu, dlatego że po czasie wydaje nam się oczywiste, że taki był rezultat. Może to działać też w drugą stronę i możemy np. umniejszać swoim zasługom, bo z perspektywy czasu wydają nam się łatwe i osiągalne.

Tendencyjność związana z nastrojem – w stanie pozytywnego nastroju wszystko widzimy w lepszych barwach i mamy więcej energii do działania. W trakcie „dołków” negatywnie widzimy świat i siebie oraz przeszacowujemy, że wydarzy się jakieś nieszczęście lub coś nam nie wyjdzie.

Tendencyjność związana z wyolbrzymionym wynikiem – gdy wyobrażamy sobie jakiś wynik, nieświadomie zwiększamy prawdopodobieństwo, że taki wynik rzeczywiście nastąpi. Taka trochę samospełniająca się przepowiednia.

Błędy myślenia, zniekształcenia poznawcze

Błędy myślenia (czy inaczej zniekształcenia poznawcze) wpływają na negatywne interpretacje niejednoznacznych wydarzeń. Skupiają uwagę osoby na negatywnych aspektach sytuacji, wzbudzają negatywne emocje, krytycyzm, poczucie winy i obniżają samoocenę.

Niektóre zniekształcenia poznawcze

Mogą to być:

Selektywna Abstrakcja – stosowanie „filtra umysłowego”, skupianie się tylko na jednym aspekcie sytuacji i wyciąganie na jego podstawie całościowych wniosków. Przykład: „Ania się na mnie krzywo spojrzała, to na pewno znaczy, że mnie nie lubi”.

Katastrofizowanie – widzenie lub przewidywanie tylko negatywnych skutków zdarzeń, skupianie się na najgorszym możliwym scenariuszu, Przykład: „Nie zapytam jej czy pójdzie ze mną na kawę, bo i tak się nie zgodzi”. Przez katastrofizowanie odbieramy sobie szansę na przekonanie się jak jest naprawdę oraz w efekcie może to prowadzić do samospełniającej się przepowiedni, czyli wierząc w porażę nie damy z siebie wszystkiego, aby osiągnąć cel. Ludzie często tłumaczą, że tego typu myślenie bierze się z ich przeszłych doświadczeń. Zapominają oni jednak, że każda chwila jest nowa i niepowtarzalna i nawet małe zmiany w naszym zachowaniu czy myśleniu mogą prowadzić do innych rezultatów.

Arbitralne wnioskowanie – wnioskowanie na wyrost, wyciąganie wniosku na temat wydarzeń nie mając ku temu zbyt wielu lub żadnych przesłanek „Ona na pewno mnie zdradza (bo zaczęła wracać później z pracy)”. Szczególnym rodzajem jest etykietowanie. Etykietowanie ro nadanie stałej etykiety sobie lub komuś, najczęściej na podstawie jednego wydarzenia, jednocześnie nie rozważając i nie dopuszczając do siebie innych wniosków. Etykietowanie jest krzywdzące, bo blokuje i odbiera nadzieję na jakąkolwiek zmianę. Przykład: „Jestem niekompetentna” czy „Jestem przegrywem”.

Generalizacja lub inaczej nadmierne uogólnienie – wyciąganie całościowych wniosków na podstawie pojedynczego zdarzenia lub ciągu niezwiązanych ze sobą zdarzeń. Może polegać na wyrażaniu przekonań typu zawsze lub nigdy. Przykład: „Jeśli teraz mi nie wyszło, to już nigdy mi nic nie wyjdzie”.

Personalizacja – potocznie branie czegoś do siebie, postrzeganie siebie jako przyczynę zewnętrznego negatywnego zdarzenia, na które nie miało się wpływu lub wpływ ten był znikomy.

Minimalizowanie – umniejszanie swoim sukcesom czy zaletom. Przykład: „Poszło mi dobrze, ale to tylko dlatego, że to zadanie było banalne”.

Wyolbrzymianie – nadawanie nieadekwatnie większego znaczenia spostrzeganym negatywnym aspektom sytuacji czy własnym błędom. Przykład: „Na pewno zwolnią mnie z pracy”, gdy popełnimy jakiś mały błąd.

Myślenie dychotomiczne – w czarno-białych kategoriach, wszystko albo nic. Po jednej stronie jest najczęściej dobro, sukces, inteligencja, atrakcyjność. Po drugiej zło, porażka, głupota i brzydota. Ta pierwsza pozytywna kategoria jest mała i bardzo trudno się do niej dostać, w rezultacie dużo łatwiej jest odnieść porażkę niż sukces. Przykład: Przekonanie, że wszyscy ludzie są inteligentniejsi ode mnie. Myśl: „Powiem coś głupiego i wprawię się w zakłopotanie”. W rezultacie nie odzywam się w ogóle. „Jeśli nie zrobię czegoś perfekcyjnie, to nie warto w ogóle podejmować wysiłku”.

Powinności – myślenie w kategoriach „muszę”, „powinienem”. Polega na posiadaniu określonych sztywnych przekonań jak ja lub ktoś inny powinien się zachowywać lub jak powinno się żyć. Przykłady: „Nie powinnam się tak czuć”, „Zawsze powinienem się kontrolować”.

Uzasadnianie emocjonalne – traktowanie emocji jak faktów. Doświadczane uczucia są tak silne, że zaczynamy wierzyć, że to jest jedyne wytłumaczenie sytuacji. Przykłady: „Czuje się głupia, więc na pewno taka jestem” albo „Na pewno zrobiłem okropne wrażenie, bo się bardzo stresowałem”. Tymczasem nasze subiektywne zdanie o sobie nie musi świadczyć o naszej inteligencji czy tym jak odbierają nas inni ludzie.

Ruminacje – inaczej myśli intruzywne – nieprzyjemne, nawracające myśli i obrazy pojawiające się wbrew woli jednostki.

Czytanie w myślach

Mamy dostęp do swoich myśli i uczuć, a nawet one mogą nas czasem wpędzić w kłopoty. Nigdy natomiast nie możemy mieć 100% pewności co myślą lub czują inni ludzie. My jednak nieustannie analizujemy zachowanie innych, dodajemy do siebie różne wydarzenia i przypisujemy im różne intencje. Jest to potrzebna umiejętność, ale nie zawsze musi mieć to pokrycie z sytuacją faktyczną. Takie czytanie w myślach innych może niejednokrotnie wywołać w nas negatywne emocje. Dlatego dobrze jest przyjmować założenie, że nie wiemy co dzieje się w głowie innych osób.

Wzajemny wpływ emocji i poznania

Ale po co o tym wszystkim mówię?
Jak wspominałam w poprzednim artykule emocje i procesy poznawcze (w tym myśli) wpływają na siebie wzajemnie. Emocje powstają jako interpretacje wydarzeń. Reagujemy więc na interpretację, poznawczy konstrukt wydarzenia, a nie samo wydarzenie.

To jak się czujemy wynika z naszych myśli

Nasze myślenie może więc wpłynąć na to jak się czujemy i na to jak się zachowujemy. Jako istoty ludzkie mamy niestety tendencje do pewnych błędów myślenia czy zniekształconego postrzegania rzeczywistości, co może bardzo utrudnić nam życie, prowadzić do doświadczania wielu nieprzyjemnych emocji oraz dezadaptacyjnych zachowań.

Każdy zniekształca rzeczywistość po swojemu

Należy jednak pamiętać, że wszyscy ludzie są tendencyjni i zniekształcają rzeczywistość. Nie znaczy to jednak, że nigdy nie mogą sobie ufać. Wiedza na ten temat może przyczynić się do uchwycenia i skorygowania tych błędów. Daje nam więc władzę i poczucie bezpieczeństwa.

Bibliografia:
Beck, A. T. (Ed.). (1979). Cognitive therapy of depression. Guilford press.
Hope, D. A., Heimberg, R. G., & Turk, C. L. (2007). Terapia lęku społecznego: podejście poznawczo-behawioralne: przewodnik terapeuty. Alliance Press.
Linehan, M. (2007). Zaburzenia osobowoci z pogranicza: terapia poznawczo-behawioralna. Krakow: Wydawnictwo Uniwer-Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Maruszewski, T. (2017). Psychologia poznania: umysł i świat. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Autor
Autor

Różni autorzy, zwykle psychologowie lub studenci ostatnich lat psychologii. Ich imię i nazwisko znajdziesz w tekście artykułu. Chcesz napisać artykuł na nasz blog? Może chcesz byśmy to my napisali dla Ciebie? Wyślij artykuł lub napisz do vivian@emocje.pro

Artykuły: 60

Dodaj komentarz